ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ

Παγκόσμια: Σβάλμπαρντ, Θάλασσα Μπάρεντς, Βόρεια Καρολίνα, Πορτογαλία, Θάλασσα Κανταβρίας, Νέα Γη, Κόλπος του Μεξικού, Μεγάλες Αντίλλες, Νήσοι Φερόε, Νορβηγία, Κανάρια Νησιά, Θάλασσα του Οχότσκ, Νήσοι Κουρίλ, Θάλασσα Βέρινγκ, Τσούκτσι Θάλασσα, Κόλπος της Αλάσκας, Θάλασσα της Ιαπωνίας, Ιαπωνία, Ταϊβάν,

Ελλάδα: Ιόνιο Πέλαγος, Αιγαίο.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Θηλυκό 20,0-25,0 μ., αρσενικό 18,0-20,0 μ. Το είδος ανήκει στα Μυστακοκήτη, έχουν μπαλένες αντί για δόντια και δύο φυσητήρες στο κέντρο του κεφαλιού. Ραχιαίο πτερύγιο αρκετά πίσω από το μέσο του σώματος, όρθιο και συχνά δρεπανόσχημο (ύψος 50cm) και μικρό σε σχέση με το μέγεθος της φάλαινας. Αρκετές πτυχώσεις στο λαιμό. Δεν βγάζει τα ουραία πτερύγια σχεδόν ποτέ έξω από το νερό, όταν καταδύεται. Πρόκειται για το μεγαλύτερο κητώδες στην Ελλάδα και στη Μεσόγειο. Η Πτεροφάλαινα, είναι το δεύτερο μεγαλύτερο θηλαστικό στον πλανήτη μετά την γαλάζια φάλαινα (Balaenoptera musculus).

Η πτεροφάλαινα έχει μακρύ και λεπτό σώμα με μικρό, σε σχέση με το μέγεθος της φάλαινας, και δρεπανόσχημο ραχιαίο πτερύγιο, που βρίσκεται αρκετά πίσω από το μέσο του σώματος του ζώου. Το ραχιαίο πτερύγιο υψώνεται σε μια μικρή κλίμακα (50 εκατοστά) από την πλάτη του ζώου. Τα πλευρικά πτερύγια είναι κοντά και λεπτά, με μυτερή άκρη, σκουρόχρωμα στην ραχιαία πλευρά και πιο ανοιχτόχρωμα στην κοιλιά. Ο χρωματισμός αυτός είναι χαρακτηριστικός του είδους. Το σώμα είναι μαύρο ή σκούρο γκρι στο ραχιαίο μέρος και στις πλευρές και ανοιχτόχρωμο στο κοιλιακό μέρος. Υπάρχουν επίσης λευκά διακριτικά σχήματος V (που δείχνουν προς τα εμπρός) στο ραχιαίο τμήμα του κεφαλιού, ακριβώς πίσω από τον φυσητήρα και μερικές ελαφριές ραβδώσεις στην κοιλιά, ειδικά στην περιοχή κοντά στα πτερύγια.

Το πιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι ότι υπάρχει ασυμμετρία στον χρωματισμό των ακόλουθων δομών:
• Η κάτω αριστερή γνάθος είναι σχετικά σκούρα ενώ η κάτω δεξιά γνάθος είναι πιο ανοιχτόχρωμη.
• Διακρίνεται ένα λευκό μπάλωμα πάνω και πίσω από την δεξιά πλευρά του κεφαλιού.
• Διακριτικό σε σχήμα V το οποίο ξεκινάει ανάμεσα στους 2 φυσητήρες του ζώου και δείχνει προς τα εμπρός ενώ επεκτείνεται προς τα πίσω. Η δεξιά πλευρά είναι πιο ανοιχτόχρωμη.
Αυτά τα ασύμμετρα σημάδια είναι χαρακτηριστικά για κάθε άτομο και ως εκ τούτου μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις μελέτες αναγνώρισης φωτογραφιών.
Οι πτεροφάλαινες διαθέτουν μεταξύ 350 και 400 μπαλένες σε κάθε γνάθο. Το χρώμα τους είναι σκούρο γκρι σχεδόν μαύρο, εκτός από εκείνες που βρίσκονται στην μπροστινή δεξιά πλευρά, οι οποίες είναι λευκές. Έχουν μεταξύ 50 και 100 πτυχές στο λαιμό, που τους επιτρέπουν να επεκτείνουν τη στοματική κοιλότητα τους όταν τρέφονται.
Το μέγεθος του σώματος του υποπληθυσμού της Μεσογείου είναι παρόμοιο με το μέγεθος των ατόμων που ζουν στον Ατλαντικό και λίγο μεγαλύτερο από αυτά που κατοικούν στην υφαλοκρηπίδα ΒΔ των Ηνωμένων Πολιτειών. Το μέσο μήκος είναι 22 μέτρα για τα θηλυκά και 21 μέτρα για τα αρσενικά. Στη Μεσόγειο, το μήκος των νεογέννητων είναι περίπου 5,2 μέτρα για τα αρσενικά και τα θηλυκά, λίγο μικρότερο από εκείνο στον Ειρηνικό ωκεανό, όπου είναι μεταξύ 6 και 6,5 μέτρων.

Υπολογίζεται πως υπάρχουν περίπου 2.500 άτομα στην Μεσόγειο. Η κατανομή της δεν είναι ομοιόμορφη αλλά υπάρχουν κάποιες περιοχές όπου την συναντάμε σε μεγαλύτερους αριθμούς, μια από αυτές τις περιοχές βρίσκεται ανάμεσα στον κόλπο της Λυών, την βορειοδυτική ακτή της Κορσικής, την βόρεια και την δυτική ακτή της Σαρδηνίας και την ακτή της Λιγουρίας. Πρόκειται για την περιοχή με τον μεγαλύτερο πληθυσμό Πτεροφάλαινας. Για τον λόγο αυτό, η θάλασσα της Λιγουρίας χαρακτηρίστηκε το 1999 προστατεύομενη θαλάσσια περιοχή παίρνοντας την ονομασία Καταφύγιο για τα Θαλάσσια Θηλαστικά της Μεσογείου «Πέλαγος». Μεγάλους πληθυσμούς πτεροφάλαινας συναντάμε επίσης στις περιοχές ανάμεσα στην Κορσική, Σαρδηνία, Σικελία και την δυτική ακτή της Ιταλίας, καθώς και δυτικά της Κορσικής και Σαρδηνίας. Οι ανατολικές περιοχές της Μεσογείου, μαζί και της Ελλάδας, είναι αυτές με τους χαμηλότερους σε μέγεθος πληθυσμούς.

Είναι γνωστό πως η κατανομή του πληθυσμού της πτεροφάλαινας αλλάζει με βάση τις εποχές. Έτσι η θάλασσα της Λιγουρίας είναι περιοχή ανεύρεσης τροφής με αποτέλεσμα να συγκεντρώνονται εκεί τους καλοκαιρινούς μήνες. Τον χειμώνα, η κατανομή του είδους είναι λιγότερο ευδιάκριτη. Πιστεύεται ότι οι πληθυσμοί αυτοί εκτείνονται σε άλλες περιοχές της Μεσογείου, αλλά η θεωρία αυτή δεν επιβεβαιώνεται. Υπάρχουν μερικά άτομα που περνούν ολόκληρο το χρόνο στη Λιγουρία, άλλα που ταξιδεύουν στη λεκάνη του Alboran (ή Αλβοράνεια Θάλασσα), που βρίσκεται ανάμεσα στις νότιες ακτές της Ισπανίας, (ακτές Ανδαλουσίας), και το βόρειο Μαρόκο και Αλγερία. Μερικές ακουστικές μελέτες έχουν δείξει ότι πτεροφάλαινες μεταναστεύουν στην Καταλανική Θάλασσα κατά την άνοιξη και το φθινόπωρο. Δεν είναι σπάνιο να τις βλέπει κανείς να ταξιδεύουν σε περιοχές κοντά στο ακρωτήρι του Creus.

Υπάρχουν και κάποια άτομα που τρέφονται στην θάλασσα της Λιγουρίας το καλοκαίρι και που προέρχονται από τους πληθυσμούς του Βορειοανατολικού Ατλαντικού, όπου και επιστρέφουν τον χειμώνα.

Στη θάλασσα του Alboran τα επιφανειακά ρεύματα κινούνται προς τα ανατολικά, διοχετεύοντας τα νερά του Ατλαντικού στη Μεσόγειο, ενώ τα βαθύτερα ρεύματα κινούνται προς τα δυτικά, και είναι πλουσιότερα σε περιεκτικότητα άλατος. Είναι ουσιαστικά μια μεταβατική ζώνη ανάμεσα στις δυο θάλασσες, περιλαμβάνοντας ποικιλία μεσογειακών και ατλαντικών ειδών ψαριών, κητωδών και θαλασσίων χελωνών. Επίσης, αποτελεί τόπο αναπαραγωγής της σαρδέλας και του γαύρου. Η πτεροφάλαινα είναι πελαγικό ζώο, αν και μπορεί να εντοπιστεί και στην υφαλοκρηπίδα. Το μέσο βάθος των ζωνών όπου παρατηρείται στη Μεσόγειο κυμαίνεται από 400 έως 2500 μέτρα, αν και είναι επίσης δυνατό να δει κανείς κάποια άτομα πιο κοντά στην ακτή. Ο βιότοπος της πτεροφάλαινας μπορεί να ποικίλει μέσα στη λεκάνη της Μεσογείου. Στον υπόλοιπο κόσμο, ο βιότοπος σχετίζεται με την μεγάλη πυκνότητα των θηραμάτων, καθώς και από τις φυσικές και βιολογικές συνθήκες που επιτρέπουν αυτές τις συσσωρεύσεις. Η κατανομή της φάλαινας στη Μεσόγειο θάλασσα παρουσιάζει εποχιακές μεταβολές και διαφέρει από το ένα έτος στο άλλο. Αυτό το είδος απαντάται με ετερογενή τρόπο, μιας και συγκεντρώνεται στις περιοχές με υψηλή πυκνότητα τροφής.

Η πτεροφάλαινα είναι ένας θηρευτής με ευρύ φάσμα πιθανών θηραμάτων, που κυμαίνονται από κοπήποδα ή μικρά μαλακόστρακα όπως τα euphausiids, μικρά ψάρια όπως οι καπελάνοι (Mallotus villosus), η ρέγκα (Cuplea harengus), ο γαύρος (Engraulis encrasicolus) (Ammodytes sp.) και συνηθέστερα η ευρωπαϊκή σαρδέλα (Sardinus pilchardus). Η διατροφή της πτεροφάλαινας της Μεσογείου είναι πολύ πιο εξειδικευμένη και αφορά μόνο ένα συγκεκριμένο είδος θήρας. Πολλές διαφορετικές μελέτες δείχνουν ότι το μόνο θήραμα των ατόμων που τρέφονται στη Λιγουρία είναι το βόρειο κριλ (Meganyctiphanes norvegica). Μια πρόσφατη μελέτη δείχνει ότι η λεία πτεροφαλαινών που τρέφονται στην περιοχή γύρω από το νησί της Λαμπεντούζα  αφορούν ένα διαφορετικό είδος κριλ (Nictyphanes couchii). Άλλοι συγγραφείς πιστεύουν ότι μπορεί να τρέφονται από άλλα είδη ψαριών όταν μειώνεται η αφθονία της κύριας λείας τους.

Παρόλο που έχει σημειωθεί ότι οι γεννήσεις νέων ατόμων μπορούν να εμφανιστούν καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, τείνουν να επικεντρώνονται στους μήνες μεταξύ Σεπτεμβρίου και Ιανουαρίου, και ειδικά τον Νοέμβριο. Αυτή η ευρύτερη περίοδος αναπαραγωγής, σε σύγκριση με άλλους πληθυσμούς του ίδιου είδους, μπορεί να είναι συνέπεια των περιβαλλοντικών συνθηκών της Μεσογείου. Η πτεροφάλαινα της Μεσογείου δεν φαίνεται να έχει συγκεκριμένη περιοχή αναπαραγωγής, όπως έχουν άλλα είδη φάλαινας, αλλά φαίνεται ότι αναπαράγεται σε όλη τη Μεσόγειο.

Το σύστημά του ζευγαρώματος πιστεύεται ότι βασίζεται στον ανταγωνισμό μεταξύ των αρσενικών. Η κυοφορία διαρκεί για 11-12 μήνες και τα αρσενικά ωριμάζουν σε ηλικία 6-7 ετών, ενώ τα θηλυκά σε ηλικία 7-8 ετών. Μπορούν να ζήσουν μέχρι 80 ή και 90 χρόνια.

Η πτεροφάλαινα είναι ένας πολύ γρήγορος κολυμβητής που μπορεί να φτάσει ταχύτητες 37 km/h. Συνήθως δεν πηδάει έξω από το νερό παρά μόνο όταν αισθάνεται ότι απειλείται. Όταν αναδύεται έξω από το νερό το ουραίο τμήμα παραμένει από κάτω. Κατά τη διάρκεια κατάδυσης, η φάλαινα μπορεί να περιστρέψει το σώμα της. Οι καταδύσεις δεν είναι συνήθως πολύ βαθιές (μεταξύ 100 και 200 μέτρων) και διαρκούν 3 έως 10 λεπτά. Στη Μεσόγειο, οι καταδύσεις της μπορούν να είναι λίγο βαθύτερες, φτάνοντας τα 470 μέτρα. Αυτές οι βαθύτερες καταδύσεις υποδηλώνουν ότι οι πτεροφάλαινες στη Μεσόγειο έχουν αναπτύξει διαφορετικές συνήθειες κατάδυσης προκειμένου να προσαρμοστούν στην καθημερινή μετανάστευση του θηράματος τους.

Η πτεροφάλαινα δεν είναι κοινωνικό ζώο και συνήθως μετακινείται σε μικρές ομάδες. Οι μόνοι αισθητοί κοινωνικοί δεσμοί είναι αυτοί μεταξύ των μητέρων και των μικρών τους, μέχρι αυτά να απογαλακτιστούν. Το μέσο μέγεθος της ομάδας στη Μεσόγειο Θάλασσα κυμαίνεται μεταξύ 1,3 και 1,7 ατόμων ανά ομάδα και είναι μικρότερο από ό, τι σε άλλες περιοχές.

Βασικά χαρακτηριστικά αναγνώρισης:

• Ασύμμετρο σχήμα χρωματισμού, κυρίως πάνω στο κεφάλι.
• Μικρό ραχιαίο πτερύγιο, δρεπανόσχημο.
• Ψηλός και λεπτός πίδακας εκπνοής (4-6μ.).
• Λεπτό ρύγχος σε σχήμα V
• Κοντά πλευρικά πτερύγια με λευκή κοιλιακή πλευρά.
• Μικρές ομάδες (1-7 άτομα).

Η πτεροφάλαινα χρησιμοποιεί τον ηχοβολισμό για κυνήγι τροφής, εύρεση ζευγαριού, ναυσιπλοΐας, προσανατολισμού και επικοινωνία μεγάλων αποστάσεων.

Λόγω του μεγάλου μεγέθους και της σχετικά μεγάλης ταχύτητας της φάλαινας, ο μόνος φυσικός θηρευτής του είδους είναι η φάλαινα Όρκα (Orcinus orca). 

Στην επιφάνεια συνήθως εκπνέουν 2-5 φορές σε διαστήματα των 10-20 δευτερολέπτων προτού πραγματοποιήσουν μια βαθύτερη κατάδυση, η οποία κανονικά διαρκεί για 5-15 λεπτά.

Η ραχιαία πλευρά του κεφαλιού είναι το πρώτο μέρος που βγαίνει από το νερό όταν η φάλαινα βγαίνει στην επιφάνεια για να αναπνεύσει. Ανάλογα με το βάθος της κατάδυσης, η γωνία επιφάνειας που θα βγει έξω από το νερό αλλάζει, είναι μικρότερη για τις ρηχότερες καταδύσεις.

Τα περισσότερα είδη κητωδών έχουν χαρακτηριστικά που αλλάζουν μεταξύ ατόμων και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να τα ταυτοποιήσουν σε μελέτες φωτοαναγνώρισης. Η πτεροφάλαινα έχει τρία χαρακτηριστικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ξεχωρίσουμε τα διαφορετικά άτομα: τα σχέδια χρωματισμού, το ραχιαίο πτερύγιο και τα σημάδια στο σώμα της.

Όλα τα άτομα έχουν τυπικά σημάδια ή μπαλώματα. Η ποικιλομορφία τους μεταξύ των ατόμων είναι αρκετά μεγάλη ώστε να υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους και να μας επιτρέπει να τα ξεχωρίσουμε. Τα πιο χαρακτηριστικά είναι:

Λευκή περιοχή στην κάτω δεξιά γνάθο.

• Φωτεινή περιοχή στη δεξιά πλευρά του κεφαλιού, ακριβώς πάνω από τη γνάθο και μπροστά από τη λωρίδα των ματιών. Διευρύνεται πλευρικά μέχρι την περιοχή κοντά στους φυσητήρες.
• Λωρίδα ματιών: Σκοτεινή γραμμή που διακρίνεται από το μάτι και προς τα πίσω με λοξό τρόπο. Μπορεί να παρατηρηθεί και στις δύο πλευρές του σώματος.
• Λωρίδα αυτιού: Σκοτεινή γραμμή που προέρχεται από το μάτι και κατευθύνεται προς τα πίσω με λοξό τρόπο. Μπορεί να παρατηρηθεί και στις δύο πλευρές του σώματος.
• Φωτεινή περιοχή ανάμεσα στις σκοτεινές λωρίδες του ματιού και του αυτιού.
• Χρωματισμός σχήματος V ακριβώς πίσω από τους φυσητήρες και καμπυλώνεται και στις δύο πλευρές του ζώου, πρώτα με οπίσθια κατεύθυνση και μετά με πρόσθια.

Ραχιαίο πτερύγιο: Όπως και σε πολλά άλλα είδη κητωδών, το ραχιαίο πτερύγιο της πτεροφάλαινας επιτρέπει την αναγνώριση ατόμων. Σε αυτή την περίπτωση εστιάζουμε στο σχήμα του πτερυγίου και στις ουλές ή τις εγκοπές, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στο οπίσθιο άκρο του πτερυγίου. Τα σημάδια σε αυτόν τον τομέα τείνουν να παραμένουν για μεγαλύτερο διάστημα.

Η πτεροφάλαινα συγκαταλέγεται στα απειλούμενα είδη με βάση την Κόκκινη λίστα Απειλούμενων ειδών της Διεθνής Ένωσης Προστασίας της Φύσης (IUCN). Το είδος αυτό υπέστη μεγάλη εκμετάλλευση από τη φαλαινοθηρία κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριών δεκαετιών (1929 – 2007). Εξαιτίας αυτού, ο παγκόσμιος πληθυσμός της πτεροφάλαινας μειώθηκε κατά 70%.

Η πληθυσμιακή τάση του είδους είναι μειούμενη. Το είδος προστατεύεται από συμβάσεις και συμφωνίες όπως το Παράρτημα I της Σύμβασης για το Διεθνές Εμπόριο Ειδών άγριας πανίδας και χλωρίδας που απειλείται με εξαφάνιση (CITES), τα προσαρτήματα I και II της Σύμβασης για τα μεταναστευτικά είδη και η Συμφωνία για τη Προστασία των Κητωδών της Μαύρης Θάλασσας, της Μεσογείου και της γειτονικής περιοχής του Ατλαντικού (ACCOBAMS), η οποία προστατεύει την φάλαινα από σκόπιμη δολοφονία. Επιπλέον, η Θάλασσα της Λιγουρίας, η οποία είναι η κύρια περιοχή ενδιαιτήματος της πτεροφάλαινας στη Μεσόγειο Θάλασσα, χαρακτηρίστηκε το 1999 ως θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή, γνωστή και ως Καταφύγιο για τα Θαλάσσια Θηλαστικά της Μεσογείου «Πέλαγος».